Ný peningamálastefna forsenda efnahagslegs stöðugleika
"Töluverður ágreiningur hefur verið um það undanfarin ár hvernig hátta skuli fyrirkomulagi peningamála hér á landi til framtíðar. Tekist hefur verið á um þrjá meginkosti: Inngöngu í Evrópusambandið og upptöku evru, einhliða upptöku annars gjaldmiðils eða sjálfstæða en endurskoðaða peningamálastjórn með krónu." Þetta segir Þorsteinn Víglundsson, framkvæmdastjóri SA, m.a. í grein í Vísbendingu. Hann segir ljóst að breytinga sé þörf - um það séu flestir sammála óháð því hvaða leiðir menn kjósa að fara. Ný peningamálastefna sé forsenda efnahagslegs stöðugleika.
Í greininni segir Þorsteinn:
"Eftir áralangan ágreining stöndum við enn andspænis sömu vandamálum og áður. Gengissveiflurnar eru litlu minni nú en áður, verðbólga er langt yfir ásættanlegum mörkum og við erum enn að semja um launahækkanir sem ekki samrýmast verðstöðugleika til lengri tíma litið - föst í víxlhækkunum launa og verðlags.
Sama leið í upphafi
Ef nánar er litið á þær leiðir sem helst eru nefndar í
peningamálastjórn landsins má samt sjá að þær eiga ýmislegt
sameiginlegt. Upptaka evru eða annars gjaldmiðils er
fastgengisstefna en það á líka við um þær leiðir sem helstar hafa
verið nefndar í tengslum við breytta peningamálastjórn með krónu,
það er myntráð eða gengismarkmið.
Þessar leiðir krefjast líka allar þess sama af hagstjórninni, nefnilega að vextir og verðbólga séu innan skilgreindra vikmarka miðað við það myntsvæði sem fastengisstefnan tengist; að aga sé gætt í opinberum fjármálum og að hagstjórnin styðji vel við gengismarkmiðið.
Sú vegferð sem leggja þarf í er því að stærstum hluta sú sama, þó svo menn greini á um endanlegan áfangastað. Að ætla ekkert að hafast að fyrr en endanleg niðurstaða í því karpi liggur fyrir er ámóta skynsamlegt og að sitja í bíl á bensínstöð á Ártúnshöfða og neita að leggja af stað fyrr en farþegar komi sér saman um hvort haldið skuli til Akureyrar eða Húsavíkur. Ef fastgengisstefna er sú leið sem við teljum skynsamlegast að fara þá er kominn tími til að halda af stað.
Þær áskoranir sem blasa við okkur í þeim efnum eru þær sömu og óháð öllu öðru verðum við að sigrast á þeim, ætlum við að eiga von um að ná hér sæmilegum efnahagslegum stöðugleika. Um þessar áskoranir vil ég fjalla stuttlega hér að neðan.
Verðbólgan
Með þjóðarsáttasamningunum 1990 tókst að stemma stigu
óðaverðbólgu sem geisað hafði. Á skömmum tíma tókst að koma
verðbólgu niður úr tugum prósenta á ári niður í um 2,5% að
meðaltali árin 1992-1999. Í fimm ár af þessum átta var árshraði
verðbólgunnar undir núverandi verðbólgumarkmiði Seðlabankans. Þessu
tímabili fylgdi framan af ágætur hagvöxtur og jöfn og stöðug
kaupmáttaraukning.
Á þensluskeiði áranna 1997-2000 misstum við hins vegar tökin að nýju. Verulegt ójafnvægi myndaðist í efnahagslífinu með aukinni verðbólgu sem hefur fylgt okkur síðan. Verðbólga áranna 2000 - 2012 hefur að jafnaði verið nærri 6% á ári, langt yfir fyrrnefndu verðbólgumarkmiði SÍ. Á þeim rösku tveimur áratugum sem liðnir eru frá gerð þjóðarsáttarsamninganna hefur verðlag hér hækkað um 180% samanborið við um 40% í Þýskalandi á sama tíma svo dæmi sé tekið. Okkur hefur gengið afar illa að halda skynsamlega á hagstjórninni þegar vel hefur árað í efnahagslífinu.
Helst hefur náðst sæmilegur verðlagsstöðugleiki hér á landi á tímum efnahagssamdráttar. Það á ekki við nú. Undangengin þrjú ár hefur verðbólgan verið um 5% að jafnaði á ári. Það gefur ekki góð fyrirheit um verðlagsstöðugleika nú þegar efnahagslífið er tekið að rétta úr kútnum.
Þáttur krónunnar
Einn orsakavalda þessarar miklu verðbólgu er íslenska
krónan. Miklar sveiflur á gengi hennar hefur valdið íslensku
atvinnulífi og heimilum miklum búsifjum og ljóst að ekki verður
lifað við slík starfsskilyrði.
Á undanförnum tveimur áratugum hefur virði íslensku krónunnar helmingast. Á sama tíma hefur verðmæti evrunnar (mælt út frá viðskiptavog 20 stærstu viðskiptalanda aðildarríkjanna) staðið í stað. Gengisveikingin ein og sér er mikið vandamál fyrir atvinnulíf og heimili en sá mikli óstöðugleiki sem einkennt hefur krónuna er ekki síður vandi.
Eins og sjá má á myndinni hér að neðan eru árlegar sveiflur í gengi krónunnar umtalsvert meiri en evrunnar á sama tíma.
Sökum þess hve Íslendingar flytja inn stóran hluta aðfanga og neysluvara þjóðarinnar veldur veiking krónunnar mikilli verðbólgu. Gróflega má áætla að 10% gengisveiking leiði til um 4-5% verðbólgu. Á því tímabili sem hér er skoðað ætti því helmingun í virði krónunnar að öðru óbreyttu að leiða til liðlega 50% verðbólgu. Raunin er hins vegar nærri 180% hækkun verðlags á undangengnum tveimur áratugum. Veikingu krónunnar verður því ekki einni kennt um verðbólguna.
Langvarandi víxlverkan launa og verðlags
Fleira kemur hér til og ekki þarf að leita langt að öðrum
veigamiklum orskavaldi, þ.e. óhóflega miklum launahækkunum á
tímabilinu. Á undanförnum tveimur áratugum hefur
launavísitala hækkað um 287%! Kaupmáttur launa hefur á sama tíma
aukist um 35%.
Ef við ætlum að ná hér stöðugleika í efnahagsmálum verðum við að stöðva þessa víxlverkun. Sjálfsagt má deila um hvort launin eru að elta verðlag eða öfugt. En þegar hlaupið er endalaust í hringi skiptir á endanum engu máli hver eltir hvern. Það sem máli skiptir er að í slíkum eltingarleik miðar ekkert áfram.
Þjóðarsáttin kenndi okkur það á sínum tíma að hóflegar launahækkanir skila mun betri árangri en óðaverðbólgan, fyrir bæði atvinnurekendur og launafólk. Atvinnulíf sem býr við verðlagsstöðugleika getur einbeitt sér að bættum rekstri og aukinni framleiðni sem aftur skapar svigrúm til launahækkana. Þessa leið þurfum við að fara nú.
Síðustu kjarasamningar fólu í sér miklar launahækkanir upp á von og óvon að atvinnulífið ætti fyrir þeim. Mikill þrýstingur var á að sækja til baka þá kaupmáttarrýrnun sem varð á árunum 2008-2009. Vandamálið var hins vegar að aldrei var innistæða fyrir þeim kaupmætti. Hann hafði verið tekinn að láni. Að sama skapi var engin innistæða fyrir launahækkunum og þær fóru beint út í verðlag eins og búast mátti við. Af áratugalangri reynslu ættum við að vita að verðbólgan hefur alltaf sigur í þessum eltingarleik. Aukin verðmætasköpun og framleiðni er alltaf nauðsynleg forsenda aukins kaupmáttar. Á síðasta ári var hagvöxtur aðeins 1,6% en á sama tíma hækkuðu laun að nafnvirði um 7,4%. Það er ekki tilviljun að verðbólga síðasta árs var nálægt mismun á þessum tveim stærðum.
"Snjóhengjan"
Annað veigamikið vandamál er það mikla magn fjármagns sem
er læst innan múra gjaldeyrishafta á Íslandi. Erfitt er að henda
reiður á hversu mikið fjármagn bíður þess að komast úr landi en
algengar tölur sem nefndar eru liggja á bilinu 1.000 til 1.200
milljarðar króna. Stærstur hluti þessarar fjárhæðar er vegna
svonefndra jöklabréfa og krafna á þrotabú bankanna. Við núverandi
aðstæður hækkar þessi fjárhæð umtalsvert á hverju ári vegna
uppsöfnunar vaxta og fjárfestingarþarfar lífeyrissjóða
erlendis.
Þetta fjármagn er eitt og sér verðbólguhvetjandi vegna þess þrýstings sem það setur á allt eignaverð innanlands. Hætta er á nýrri bólumyndun á ýmsum eignamörkuðum vegna þessa. Enn fremur er ljóst að ekki er unnt að byggja upp trúverðuga peningamálastefnu né losa um gjaldeyrishöft án þess að taka á þessum vanda. Óhjákvæmilegt er að semja við eigendur þessara krafna afskrift á hluta þeirra. Bent hefur verið á að stór hluti þessara aðila eignaðist kröfurnar með miklum afslætti og því hægt um vik að semja um uppgreiðsluverðmæti gegn því að fjármagninu sé hleypt úr landi.
Þennan vanda er nauðsynlegt að leysa ef hér á að vera unnt að móta trúverðuga stefnu í peningamálum. Létta verður af þrýstingi á gengi krónunnar með samningum við kröfuhafa. Að auki verður að byggja upp nægjanlegan óskuldsettan gjaldeyrisvarðaforða hjá Seðlabankanum svo hann geti stutt við gengi krónunnar þegar á þarf að halda.
Gjaldeyrisvandinn kann að reynast auðveldari úrlausnar en að ná hér tökum á verðbólgunni á nýjan leik. Gjaldeyrisvandinn og verðbólgan eru meginverkefni þjóðarinnar á komandi misserum. Kjaraviðræður næsta haust skipta sköpum í því hvort við komumst af stað í þá vegferð enda er það ein lykilforsenda fastgengisstefnu að peningamálastjórn, hagstjórn og launaþróun gangi í takt."
Þorsteinn Víglundsson, framkvæmdastjóri SA.
Greinin birtist í 12. tölublaði Vísbendingar 25. mars 2013. Útgefandi Vísbendingar er Heimur.
