Báknin á Myrká
Atvinnulífið fækkar starfsfólki um þessar mundir. Efnahagslífið kólnar hratt og óvissa ríkir um horfur á næstunni. Hagvöxtur var tæplega 5% í fyrra, samkvæmt bráðabirgðatölum Hagstofunnar, en útlit er fyrir samdrátt á þessu ári. Fjöldi fyrirtækja hefur brugðist við breyttum aðstæðum með hagræðingu í rekstri og uppsögnum starfsfólks. En hið opinbera heldur áfram að þenjast út eins og ekkert hafi í skorist. Fjárlagafrumvarp ársins 2020 gerir ráð fyrir 1.000 milljarða króna útgjöldum ríkisins. Það samsvarar 8 milljónum króna á meðalheimili. Áformað er að auka ríkisútgjöld á næsta ári um 73 milljarða króna sem samsvarar 600 þúsund krónum á meðalheimili.
Það gengur ekki að fyrirtæki bregðist við breyttum aðstæðum og hagræði í rekstri en hið opinbera sé undanskilið.
Sveitarfélögin láta sitt ekki eftir liggja. Útgjöld ríkis og sveitarfélaga samtals eru meira en 40% af landsframleiðslu og óvíða hærri. Mikla skattheimtu þarf til þess að standa undir miklum útgjöldum. Skatttekjur hins opinbera eru um 34% af landsframleiðslu og aðeins Svíar eru með þyngri skattbyrði. Það blasir við að áframhaldandi aukning útgjalda hins opinbera á sama tíma og landsframleiðslan stendur í stað eða dregst saman styttist í að Ísland verði tvöfaldur heimsmeistari, bæði í opinberum umsvifum og skattheimtu. Það er óásættanlegt.
Eftir höfðinu dansa limirnir. Af fréttum af dæma telja stéttarfélög opinberra starfsmanna nú lag að sækja meiri kjarabætur en samið var um í Lífskjarasamningi. Prófsteinn á þróun kjaramála á Íslandi er niðurstaða í kjarasamningum hins opinbera. Lífskjarasamningurinn verður að marka leiðina fyrir samninga opinberra starfsmanna. Annað er óhugsandi. Fyrirtæki á einkamarkaði verða að vera samkeppnishæf við erlenda samkeppnisaðila og bregðast við með fækkun starfsfólks ef samkeppnishæfni atvinnuveganna dalar. Hið opinbera býr ekki við sambærilegt aðhald og þess vegna verður almenni vinnumarkaðurinn að leiða kjaraþróun í landinu. Ef ríki og sveitarfélög leiða kjaraþróun mun almenni markaðurinn elta hana, þótt svigrúm til launahækkana sé ekki fyrir hendi. Það leiðir til fækkunar starfsfólks og verðbólgu eins og dæmin sanna. Kjör allra landsmanna versna.
Þjóðin eldist. Hið opinbera stendur frammi fyrir enn meiri áskorunum þegar kemur að útgjöldum á næstu árum og áratugum. OECD spáir því að útgjöld til heilbrigðismála muni tvöfaldast á Íslandi á næstu áratugum og verða 14% af landsframleiðslu árið 2060. Þá valda tæknibreytingar því að fjárfesta þarf í menntun á öllum skólastigum til að búa næstu kynslóðir betur undir þær. Til dæmis verður að fjárfesta í fullorðinsfræðslu til að aðstoða þá sem missa vinnuna vegna tæknibreytinga til að öðlast færni við ný störf. Við blasir að þegar opinber útgjöld og skattheimta eru við efstu mörk hins mögulega erum við ekki í stakk búin til að takast á við þessar áskoranir.
Versnandi efnahagshorfur og aðlögun að þeim munu hafa víðtæk áhrif á íslenskt efnahagslíf. Framundan er krefjandi vetur, frekari hagræðingar hjá fyrirtækjum, fækkun starfa og aukið atvinnuleysi. Nú reynir á framtíðarsýn og stefnufestu stjórnvalda. Með réttum ákvörðunum getum við snúið vörn í sókn. Leggja verður áherslu á hagræðingu í ríkisrekstri, aukna skilvirkni og ekki síst forgangsröðun útgjalda. Ríkið og sveitarfélög verða að bregðast skjótt við breyttum aðstæðum, líkt og fyrirtækin í landinu. Í fjárlagafrumvarpi næsta árs eru skattalækkanir boðaðar, sem er fagnaðarefni, en meira þarf að koma til. Ef fram fer sem horfir verður Ísland áfram í sérflokki háskattaríkja í alþjóðlegum samanburði. Forgangsmál næstu ára er að skapa aukið rými í ríkisrekstri til að lækka skatta og styðja þannig við samkeppnishæfni atvinnulífsins, fjölgun starfa og bætt lífskjör landsmanna. Það er brýnasta verkefni stjórnmálanna. Það gengur ekki að fyrirtæki bregðist við breyttum aðstæðum og hagræði í rekstri en hið opinbera sé undanskilið.
Halldór Benjamín Þorbergsson, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 5.október 2019.
