Að stytta sér leið en enda úti í skurði
Það er hljómgrunnur í samfélaginu fyrir auðveldum patentlausnum. Dæmi er mikil umræða um styttingu vinnuvikunnar. Allir græða – enginn borgar! Í þeirri orðræðu láist að nefna að dagvinnuvikan á Íslandi er sú næststysta í Evrópu.
Því miður er byrjað á röngum enda. Heildarvinnutími er bæði dagvinna og yfirvinna. Heppilegast er að byrja á því að draga úr yfirvinnu – án þess að stytta næst stystu virku vinnuviku í Evrópu. Yfirvinna og álagsgreiðslur eru séreinkenni íslensks vinnumarkaðar. Í orðræðunni eru borin saman epli og appelsínur en staðreyndir liggja á milli hluta. Umsaminn dagvinnutími á Íslandi er hvergi styttri í Evrópu, að Frakklandi undanskildu, og hann er styttri á Íslandi en í Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Þýskalandi.
Á almennum vinnumarkaði væri eðlilegt að byrja á aðgerðum til að fækka unnum yfirvinnustundum og með því stytta viðverutíma starfsmanna á vinnustað. Þannig yrði íslenskur vinnumarkaður í fararbroddi við að styðja fjölskylduvænt samfélag.
Val um ráðstöfun svigrúm til hækkunar launakostnaðar
Rauði þráðurinn í umræðunni er að með skemmri vinnutíma megi bæta samfélagið og stuðla að betra jafnvægi á milli vinnu og einkalífs. En ákvörðun og útfærsla á vinnutíma á heima í kjarasamningum milli atvinnurekanda og samtaka starfsmanna. Viðræður um breytingar á kjarasamningum byggjast á því hvort eða hve mikið svigrúm er til að auka launakostnað. Ef niðurstaðan er sú að svigrúm sé til að auka launakostnað, og samkomulag er um að gera kjarasamning sem auki kostnaðinn, geta samningsaðilar staðið frammi fyrir tveimur valkostum. Sá fyrri er sá, sem jafnan er valinn, að einfaldlega að hækka launin. Sá síðari er að fækka umsömdum vikulegum vinnustundum á dagvinnukaupi og hækka tímakaupið þannig að vikukaupið verði óbreytt. Valið snýst með öðrum orðum um hvort svigrúmi til hækkunar launakostnaðar er varið til aukins kaupmáttar eða aukins frítíma.
Staðreyndir um vinnutíma
Á myndinni sést að árlegar vinnustundir í dagvinnu eru 1.632 og er þá miðað við 37 stundir á viku, 28 daga meðalorlof og 11,4 sérstaka frídaga.
Smelltu á myndina til að stækka
Fullt starf samkvæmt flestum kjarasamningum miðast við 37 klst. á viku, þ.e. vinna án kaffihléa. Hjá skrifstofufólki er virkur vinnutími 36 klst. og 15 mín. á viku. Annars staðar á Norðurlöndum er virkur vinnutími 37 klst. á viku. Lengri vinnudagur á Íslandi skýrist því ekki af fjölda dagvinnustunda samkvæmt kjarasamningum.
Svigrúm ráðstafað í hærri laun eða aukinn frítíma
Ísland sker sig frá öðrum löndum vegna þess að um 15% launa eru greiðsla fyrir yfirvinnu en aðeins 1% í Danmörku. Ástæða mikilla yfirvinnugreiðslna Íslandi er að skipulag vinnutíma ræðst af ósveigjanlegum kjarasamningum. Samtök atvinnulífsins lögðu fram tillögur í síðustu kjarasamningslotu um að vinnutími yrði sveigjanlegri en það hlaut ekki hljómgrunn hjá stéttarfélögum landsins. Í kjarasamningum er tekist á um skiptingu verðmæta. Hingað til hafa félög starfsmanna lagt áherslu á hækkun launa. Spurningin nú er hvort launafólk vilji breyta um áherslur í kjarasamningum. En það verður ekki bæði haldið og sleppt. Sama svigrúmið verður ekki nýtt tvisvar. Að halda öðru fram er lýðskrum.
Sveigjanleiki er allra hagur
Það er auðveldast að stytta vinnutíma á vinnustöðum þar sem atvinnurekandi getur einfaldlega skert þjónustu við viðskiptavini án þess að það hafi áhrif á tekjur hans. Því verður varla komið við hjá fyrirtækjum á almennum markaði. Hjá hinu opinbera leiðir stytting vinnuvikunnar til lakari þjónustu. Bætt skipulag og agi, styttri hlé og minni fjarvera vegna einkaerinda getur þó leitt til styttingar vinnudags þar sem því verður komið við. En það er ekki algilt. Fyrir hagkerfið í heild þá eykst framleiðni ekki með styttingu vinnuvikunnar. Framleiðni eykst hægum skrefum á löngum tíma þegar störfin verða skilvirkari vegna aukinnar færni fólks og tækniframfara. Annað er tálsýn.
Samtök atvinnulífsins eru fylgjandi því að atvinnurekendur leiti leiða til að bjóða upp á fjölskylduvænan vinnutíma. Kjarasamningar hamla þó breytingum á vinnustöðum þar sem of kostnaðarsamt er að auka sveigjanleika starfsmanna til að skila vinnu sinni utan við skilgreindan dagvinnutíma í kjarasamningum. Greiðslur fyrir vinnu utan dagvinnutíma eru mjög háar á Íslandi samanborið við önnur lönd. Einnig er í samningum gert ráð fyrir hádegishléi til viðbótar greiddum kaffihléum. Það lengir vinnudaginn óhjákvæmilega. SA vilja gjarnan endurskoða ákvæði kjarasamninga um vinnutíma og álagsgreiðslur með það að markmiði að draga úr heildarvinnutíma starfsfólks, þ.e. samtölu dagvinnu og yfirvinnu.
Rokk í Reykjavík
Bætt skipulag og styttri hlé kalla á aga og verkstjórn og gerir auknar kröfur til stjórnenda. Í sömu viku og borgarstjórn Reykjavíkur ákveður að setja 2.200 starfsmenn til viðbótar í tilraunverkefni um styttingu vinnuvikunnar, ákveður sama borgarstjórn að kaupa þurfi meiri yfirvinnu af borgarstarfsmönnum vegna manneklu. Þetta er í sömu viku! Aðferðin felst í því að vinnuveitandinn, Reykjavíkurborg, setur 15 m.kr. í pott til að kaupa yfirvinnutíma af starfsfólki sínu. Getur verið að kaupa eigi aukna yfirvinnu af sömu starfsmönnum og vinna nú minni dagvinnu í þessu tilraunaverkefni?
Það er nú verkefni stjórnenda Reykjavíkurborgar að gæta þess að nýju verklagi sé haldið og hlé frá vinnu falli ekki í sama horf og áður. Það er efni í sérstaka rannsókn hvernig Reykjavíkurborg hefur hugsað sér að uppfylla löggjöf um jafnlaunavottun þegar þau hafa stytt vinnutíma 25% starfsmanna sinna – án þess að gera neinar breytingar hjá hinum 75%. Þeir sem styttri vinnutímann hafa fá greitt hærra tímakaup fyrir jafnverðmæt störf. Áhugamenn fylgjast spenntir með.
Gömul sannindi
Það eyðist sem af er tekið og ekkert verður til úr engu. Stéttarfélög hafa hingað til lagt megináherslu á hækkun launa fremur en styttingu vinnutíma. Markmið með styttingu vinutíma í Evrópu hefur, oftar en ekki, verið að draga úr atvinnuleysi – koma fleirum á vinnumarkað. Sú staða er ekki uppi á Íslandi heldur þvert á móti. Hér er skortur á starfsfólki. Atvinnuleysi mælist um 2% og síðasta sumar voru 25 þúsund erlendir starfsmenn á vinnumarkaðnum. Hér vantar vinnandi hendur og fleiri vinnustundir til að sinna þeim arðbæru störfum sem atvinnulífið skapar.
Á almennum vinnumarkaði væri því eðlilegt að byrja á aðgerðum til að fækka unnum yfirvinnustundum og með því stytta viðverutíma starfsmanna á vinnustað. Þannig yrði íslenskur vinnumarkaður í fararbroddi við að styðja fjölskylduvænt samfélag og fjölga gæðastundum fólks í faðmi fjölskyldunnar. Þegar því marki er náð getur stytting vinnuvikunnar úr 37 klukkustundum og fimm mínútum komist á dagskrá. En ekki fyrr.
Halldór Benjamín Þorbergsson, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 10. febrúar 2018
